I wojna światowa – odzyskanie niepodległości
Tworzenie rodzimych organów ochrony porządku publicznego zaczęto tuż przed wybuchem I wojny światowej. Pierwszą inicjatywę podjęto w dniu 27 lipca 1914 r., w Dąbrowie Górniczej. Doszło wówczas do spotkania przedstawicieli społeczeństwa z rosyjskim naczelnikiem powiatu, na którym uzgodniono utworzenie w gminach szeregu straży obywatelskich. Straże te utworzono w oparciu o kadry Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”. Utworzono też Komendę Okręgu Straży Obywatelskich Zagłębia na czele, której stanął Kazimierz Sorokowski – prezes okręgu „Sokoła”. W dniu 30 lipca 1914 r., w trakcie wycofywania się sił rosyjskich, Straże zaczęły już przejmować posterunki. Początkowo, po zajęciu Zagłębia Dąbrowskiego przez nowe wojska okupacyjne, kompetencje Straży zostały stopniowo ograniczone, aż wreszcie uległy likwidacji – na terenach zajętych przez Austrię w ostatnich dniach 1914 r., natomiast na terenach zajętych przez Niemców z dniem 1 lipca 1915 r.236
W dniu 1 sierpnia 1914 r., zawiązał się Komitet Obywatelski miasta Warszawy (pierwsze posiedzenie Komitetu odbyło się 3 sierpnia 1914 r.), a następnie Centralny Komitet Obywatelski oraz szereg komitetów terenowych237. Zadaniem tych Komitetów była akcja ratunkowa i samopomoc społeczna w warunkach wojennych, zapewnienie bezpieczeństwa obywateli poprzez tworzenie straży obywatelskich oraz zarządzanie miastami w granicach, dopuszczanych przez władze okupacyjne. Początkowo władze rosyjskie nie wyrażały zgody na organizację polskich służb ochrony ładu i porządku publicznego, jednakże w związku z rozwojem sytuacji na froncie, zmieniły zdanie i zaczęły zezwalać na ich tworzenie. Podobnie postąpili pozostali zaborcy zezwalając na tworzenie polskich organów ochrony porządku publicznego oraz w akceptując już istniejące – zwłaszcza na okupowanych terenach tzw. „Kongresówki”.
W Łodzi już dnia 2 sierpnia 1914 r. utworzono Milicję Obywatelską, a następnie w październiku, dodatkowo utworzono płatną Straż Miejską. Straż Miejska, początkowo liczyła trzystu funkcjonariuszy, a następnie ich liczba wzrosła do tysiąca stu238.
We Lwowie, za zgodą władz austriackich, w dniu 31 sierpnia 1914 r. powołano Miejską Straż Obywatelską. Była to formacja uzbrojona w szable i rewolwery, a w celu wyróżnienia jej członkowie mieli nosić na ramieniu amarantowo-niebieskie opaski z napisem MSO. Następnie w dniu 7 września 1914 r. rozpoczęto formowanie Milicji Miejskiej – służbę w niej pełniło około pięciuset funkcjonariuszy. Niestety w końcu października 1914 r. władze rosyjskie, które zajęły Lwów, zlikwidowały obie formacje239.
W Warszawie organizację Straży Obywatelskiej rozpoczęto praktycznie z chwilą utworzenia Komitetu Obywatelskiego, jednakże władze rosyjskie nie wyraziły na to zgody. Wobec sytuacji na froncie, w początkach października 1914 r. warszawski generał–gubernator Engałyczew, zaproponował utworzenie Straży Obywatelskiej miasta Warszawy. Komitet Obywatelski niezwłocznie przystąpił do jej formowania, jednakże na skutek stabilizacji frontu władze rosyjskie wycofały się ze swoich deklaracji i poleciły wstrzymać organizowanie Straży. Dopiero w obliczu ponownego zagrożenia Warszawy, w dniu 26 lipca 1915 r. władze okupacyjne zgodziły się na zorganizowanie Straży Obywatelskiej. W dniu 27 lipca 1915 r., Komitet Obywatelski miasta Warszawy powołał Stanisława Popowskiego (prezesa Warszawskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”) na Komendanta Straży Obywatelskiej. W dniu 4 sierpnia 1915 r. Oberpolicmajster Meyer, przekazał Popowskiemu władzę policyjną w mieście. Warszawska Straż Obywatelska w drugiej połowie 1915 r. liczyła około ośmiu tysięcy funkcjonariuszy. Działała ona do dnia 31 stycznia 1916 r., a z dniem 1 lutego 1916 r. utworzona została Milicja Miejska, pod dowództwem Franciszka Radziwiłła240.
W Lublinie Milicję Obywatelską utworzono w lipcu 1915 r., przed wycofaniem wojsk rosyjskich. We wrześniu 1915 r. Komitet Obywatelski wspólnie z magistratem podjął decyzję o przekształceniu Milicji (społecznej) w Straż Obywatelską (zawodową – płatną). Projekt statutu przygotowany przez Komitet Obywatelski został zatwierdzony przez magistrat dnia 28 września 1915 r. Jednakże Straż Obywatelska działała jedynie do listopada 1915 r., kiedy to władze austriackie ją rozwiązały. Dopiero w obliczu odejścia żandarmerii austriackiej na front, władze okupacyjne zaproponowały magistratowi utworzenie Milicji Miejskiej. Magistrat uchwałę o jej utworzeniu podjął dnia 1 listopada 1916 r.241
W Białej Podlaskiej Straż Bezpieczeństwa (nazywana Milicją Miejską) powstała na początku sierpnia 1915 r. Była to formacja nie uzbrojona oraz nie umundurowana, funkcjonariuszy wyróżniały jedynie białe opaski z numerem osobistym, noszone na lewym ramieniu242.
W Siedlcach Straż Obywatelską powołano z dniem 2 sierpnia 1915 r. Następnie z końcem stycznia 1916 r. zlikwidowano Straż Obywatelską, tworząc w jej miejsce dnia 1 lutego 1916 r. Milicję Miejską – organ podporządkowany władzom samorządowym, które podobnie jak sama Milicja, powołane były przez okupacyjne władze niemieckie243.
W Zamościu Milicję Miejską utworzono na początku 1916 r., jednakże w związku ze złym wykonywaniem swoich obowiązków, burmistrz miasta zwrócił się do władz okupacyjnych o rozwiązanie tej formacji. Likwidacja Milicji nastąpiła, za aprobatą władz austriackich w dniu 15 lipca 1916 r., jednocześnie powołano nową Milicję Miejską. Była to formacja uzbrojona (w rewolwery), a funkcjonariusze mieli nosić czapki lub odznaki milicyjne w celu odróżnienia od osób cywilnych. Milicja ta utrzymywana przez magistrat była służbą płatną244.
W Tomaszowie, Milicję Miejską powołano w maju 1918 r., a jej organizację rozpoczęto 1 czerwca. Władze okupacyjne nie wyraziły zgody na uzbrojenie i umundurowanie tej formacji, a jedyną oznaką była opaska z literami MM245.
Straże Obywatelskie oraz inne polskie formacje ochrony bezpieczeństwa publicznego tworzone w latach 1914 – 1915, głównie na terenie byłej „Kongresówki”, w roku 1916 zostały przekształcone w Milicje Miejskie. Były to organy porządkowe, podlegające władzom samorządowym, które z kolei uzależnione były od władz okupacyjnych. Milicje Miejskie nie posiadały uprawnień w sprawach politycznych oraz kryminalnych, zastrzeżonych dla organów niemieckich i austriackich, przyjmowały jedynie pośredni udział w zakresie ujawniania i zabezpieczania śladów przestępstw246. Do zadań Milicji Miejskich należały nadzór nad bezpieczeństwem publicznym (np. zatrzymywanie przestępcy, zabezpieczenie śladów, prowadzenie wstępnych dochodzeń, zapobieganie i uprzedzanie nieszczęśliwych wypadków), nadzór nad ruchem ulicznym miast oraz nad utrzymaniem porządku na ulicach i w lokalach publicznych. Poza tym do ich zadań należały wszelkie czynności mające na celu opiekę nad dobrem publicznym, nadzór nad zachowaniem przepisów regulujących prowadzenie handlu na ulicach i w sklepach (tj. policja targowa) oraz nadzór nad budowami i przestrzeganiem przepisów budowlanych. Ponadto wykonywały policję sanitarną oraz policję obyczajową. Do obowiązków Milicji należało jednocześnie udzielanie pomocy we wszystkich sprawach miejskich władzom i organom magistratu, instytucjom społecznym oraz wszelkim władzom cywilnym, wojskowym i okupacyjnym247.
Odmiennie przedstawiała się sytuacja na terenach zaboru pruskiego, gdzie pierwsze rodzime służby ochrony porządku publicznego powstały dopiero w październiku 1918 r. Dnia „(...) 17 Października1918 r. w Poznaniu na poufnym spotkaniu czołowych wielkopolskich działaczy sokolich i harcerskich zapadła decyzja o utworzeniu w tym celu (wyzwolenie Wielkopolski spod okupacji oraz strzeżenie porządku – przyp. autora) Straży Ludowej. Na czele jej 9-osobowego dowództwa stanął Julian Bolesław Lange. Już 3 listopada 1918 r. w formacji tej było około 2 tys. ochotników. (...) Pierwszych trzydziestu dowódców zaprzysiężono 8 listopada. Następnego dnia pięćdziesięciu członków S[traży] L[udowej] podjęło pomocniczą służbę porządkową na ulicach (...)”248. Wobec pogarszającej się sytuacji w Poznaniu, dnia 10 listopada 1918 r. naczelny prezes rejencji Eisenhardl–Rothe wezwał prezesa Koła Polskiego parlamentu Rzeszy – Władysława Seydę do stworzenia organizacji, zabezpieczającej spokój i mienie. W parę dni później Julian Bolesław Lange otrzymał od Rady Żołnierzy i Robotników dekret dotyczący tworzenia w mieście Straży Obywatelskiej (formacji składającej się z przedstawicieli narodowości niemieckiej, żydowskiej i polskiej). Funkcjonariusze Straży Obywatelskiej byli opłacani przez magistrat oraz otrzymywali dodatek z funduszy Komendy Straży. Wkrótce Niemcy i Żydzi wycofali się ze służby w Straży, a dnia 27 listopada 1918 r. Straż Obywatelską wcielono do Straży Ludowej, rozszerzając jednocześnie jej działalność na cały obszar zaboru (docelowo). Polski Sejmik Dzielnicowy obradujący w dniach 3 – 5 grudnia 1918 r. uznał, że oddziały Straży powinny być organizowane w każdej miejscowości. Utworzono również Naczelną Komendę Straży Ludowych, a naczelnym komendantem został Julian Bolesław Lange. Tworzone Straże Ludowe miały charakter milicji obywatelskiej – niepłatnej. Utworzony wcześniej Wydział Bezpieczeństwa Naczelnej Rady Ludowej w dniu 8 grudnia 1918 r. wydał regulamin precyzujący sprawy organizacyjno–kadrowe, zasady służby oraz uprawnienia i obowiązki członków Straży Ludowych. Z wybuchem powstania, przyfrontowe Straże Ludowe przekształciły się w oddziały powstańcze, a później w regularne formacje wojskowe. Natomiast w Poznaniu podjęto decyzję, aby Straż Ludowa tymczasowo zachowała swój charakter milicyjny. Utworzono również Prezydium Policji miasta Poznania, a dnia 31 grudnia 1918 r. Naczelna Rada Ludowa mianowała Karola Rzepeckiego Tymczasowym Prezydentem Policji. Rozpoczął on swoje urzędowanie dnia 2 stycznia 1919 r. Pierwsze kadry policyjne utworzono z członków miejscowego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”. Do głównych zadań Policji należało strzeżenie życia i mienia obywateli, utrzymanie ładu, porządku oraz bezpieczeństwa publicznego. Jednocześnie rozpoczęto prace organizacyjne poza terenem Poznania. Poszczególne magistraty organizowały we własnym zakresie różnorodne policje komunalne, podporządkowane burmistrzom, którzy ogólne dyrektywy otrzymywali od starostów. Dnia 6 lutego 1919 r. Rozporządzenie Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej o organizacji Straży Ludowej249, określiło ją jako formację wojskową, do której przynależność była obowiązkowa, a rekrutującej się z roczników niepoborowych lub poborowych, lecz do służby wojskowej niezdatnych250.
Nieco odmiennie od Wielkopolski rozwijała się sytuacja na Pomorzu. W początkowym okresie w miastach regionu tworzone były Straże Bezpieczeństwa (np. w Chełmży 16 listopada 1918 r.) lub Straże Obywatelskie (np. w Toruniu 18 listopada 1918 r.). Następnie w Gdańsku przy Podkomisariacie Naczelnej Rady Ludowej utworzono Wydział Straży Ludowych, któremu podporządkowano powstające Straże. Były one tworzone w oparciu o członków Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” oraz członków Pomorskiej Organizacji Wojskowej. W zależności od lokalnych warunków oraz postawy władz, odbywało się to w sposób jawny lub w konspiracji. Również w związku z ewentualnymi represjami, na niektórych terenach wręcz odstępowano od ich tworzenia. Dopiero od kwietnia 1919 r. Straże zaczęto tworzyć w sposób jawny, umożliwiło to rozporządzenie pruskiego Ministra Spraw Wewnętrznych dotyczące organizacji Einwohnerwehry. Przykładowo w Gniewie Straż Ludową zorganizowano za zgodą Landrata z dnia 7 lipca 1919 r. Była to formacja uzbrojona i umundurowana oraz nosząca polskie odznaki na mundurach i czapkach251. W Toruniu Straż Ludowa ujawniła się w maju 1919 r. Członkowie Straży nie byli umundurowani, jedynie zgodnie z ustaleniami ze stroną niemiecką, nosili na rękawach białe opaski z polskimi i niemieckimi napisami (bez żadnych symboli narodowych). Obok czuwania nad bezpieczeństwem publicznym, do zadań Straży Ludowej należało przeciwdziałanie wywożeniu do Niemiec m. in. mienia, produktów rolnych czy drewna, a także walka z paskarstwem i wszelkimi patologiami życia gospodarczego. Ponadto jej głównym zadaniem było przygotowanie i zabezpieczenie przejęcia władzy przez Polskę oraz przygotowanie kadr dla przyszłych służb ochrony bezpieczeństwa publicznego. Z dniem 18 stycznia 1920 r. (wkroczenie wojsk polskich do Torunia) toruńska Straż Ludowa została zmilitaryzowana. Obok tych społecznych inicjatyw w Toruniu funkcjonowała niemiecka Policja Komunalna składająca się zarówno z Niemców i Polaków, której funkcjonariusze po weryfikacji, zasilili później szeregi Policji Państwowej oraz powołana przez magistrat w pierwszej połowie 1919 r., parytetyczna niemiecko–polska straż, której zadaniem było pilnowanie bezpieczeństwa i przestrzeganie ustaleń pokoju wersalskiego252.
Również specyficzna sytuacja występowała w Galicji. Na ziemiach zaboru austriackiego, obowiązywały przepisy szeregu ustaw regulujących ustrój samorządu gminnego, miast i miasteczek na podstawie, których funkcjonowały m. in. policje miejskie i gminne podległe władzom samorządowym oraz przepisy określające „Główne zarysy organizacji władz policyjnych” zatwierdzone postanowieniem cesarskim z dnia 10 lipca 1850 r. i ogłoszone rozporządzeniem namiestnika z dnia 10 lipca 1851 r. Władze austriackie nie wyraziły zgody na tworzenie polskich instytucji ochrony porządku publicznego (wyjątkiem był jedynie Lwów). Wobec faktu, iż bezpieczeństwo lokalne w zasadzie było zabezpieczone, w okresie przejściowym powstał szereg rodzimych organizacji zajmujących się bezpieczeństwem w aspekcie regionalnym (Straż Obywatelska, Straż Ziemska, Polska Żandarmeria Krajowa, Żandarmeria Krajowa Ziemi Krakowskiej, Policja wojskowa, Żandarmeria Obrony Lwowa, Żandarmeria Polowa)253.
komentarze
Copyright © 2008-2010 EPrace oraz autorzy prac.