Królestwo Polskie
Po klęsce Napoleona, Kongres Wiedeński w roku 1815, dokonał nowego podziału ziem polskich – w literaturze określanego również IV rozbiorem Polski. Ukształtowane wówczas granice miały przetrwać aż do czasu zakończenia I wojny światowej. Silne dążenie do odrębności państwowej Polaków, przy ówczesnej polityce cara Aleksandra I – wbrew np. stanowisku Wielkiej Brytanii – wymusiło utworzenie Królestwa Polskiego (powstanie Królestwa ogłoszono 29 czerwca 1815 r.), z części ziem Księstwa Warszawskiego, połączonego unią personalną i polityczną z Rosją (zachodnia część Księstwa, nazywana Wielkim Księstwem Poznańskim, została przyłączona do Prus, część Galicji została przyłączona do Austrii, a Kraków wraz z przyległym okręgiem ogłoszono Wolnym Miastem, pod wspólnym protektoratem trzech zaborczych mocarstw). W początkowym okresie istnienia Królestwa zachowano pewną odrębność ustrojową i narodową państwa, wykorzystując przy tym doświadczenia Księstwa Warszawskiego. Aleksander I, zgodnie z postanowieniami Kongresu Wiedeńskiego nadał Konstytucję w dniu 27 listopada 1815 r.219 W czasach Królestwa Polskiego powstał szereg instytucji o charakterze policyjnym szczególnie realizujących funkcje wywiadu i kontrwywiadu politycznego, które skupiały się na inwigilacji inicjatyw niepodległościowych220. Centralną instytucją, której celem było utrzymywanie spokoju, porządku i bezpieczeństwa w całym kraju, była Żandarmeria, utworzona na podstawie dekretu z października 1816 r. ogłoszonego dnia 30 listopada 1816 r.221 Ponadto w Warszawie, na podstawie postanowienia namiestnika z dnia 14 stycznia 1816 r. połączono urząd Prezydenta Policji z urzędem Prezydenta Municypalności, następnie postanowieniem z dnia 10 lutego 1816 r.222 (obowiązującym od dnia 19 marca 1816 r.) określono skład urzędu municypalnego oraz postanowiono sformowanie policji miejskiej. Policja miejska składała się z oddziałów konnych (stu pięćdziesięciu funkcjonariuszy) i pieszych (pięćdziesięciu policjantów). Ponadto w skład policji miejskiej wchodziły: wydziały policji śledczej i sądowo – policyjny, urząd targowo – tandetny, służba rogatkowa oraz siedem urzędów cyrkułowych. Do zadań policji miejskiej należało czuwanie nad spokojem i porządkiem publicznym, czystością i porządkiem w mieście, kontrola działalności teatrów i organizowania zabaw oraz przestrzegania wszelkich przepisów porządkowych, dozór więzień i aresztów. Nadto wykonywali policję targową poprzez kontrolę używanych miar i wag oraz przestrzegania obowiązujących taks na podstawowe towary spożywcze223. Naczelnikiem policji municypalnej w Warszawie został Mateusz Lubowidzki. W roku 1821 ogółem instytucja ta liczyła około czterystu urzędników. W sierpniu 1821 powstało Centralne Biuro Policji dla Warszawy i Królestwa w skład, którego weszli gen. Aleksander Różniecki (dowódca żandarmerii), Mateusz Lubowidzki (naczelnik policji miejskiej), płk Józef Aksamitowski i Rajmund Rembieliński (dyrektor generalny policji w komisji wojewódzkiej mazowieckiej)224.
Tuż po wybuchu Powstania Listopadowego, postanowieniem Rady Administracyjnej z dnia 2 grudnia 1830 r.225 utworzono w miastach Straż Bezpieczeństwa, w celu zapewnienia spokoju publicznego, następnie przekształconą w Gwardię Narodową, z której wyodrębniono Gwardię Narodową ruchomą. W Warszawie utworzono Gwardię Narodową Warszawską, Gwardię Miejską oraz Straż Bezpieczeństwa. Przykładowo w Gwardii Narodowej Warszawskiej pełniło służbę około sześć tysięcy ludzi, byli to głównie zamożni mieszczanie, w Gwardii Miejskiej służyli zamożni Żydzi, natomiast Straż Bezpieczeństwa była formacją ludową (rekrutującą się z biedoty miejskiej – jej liczebność przekroczyła piętnaście tysięcy ludzi). Do zadań tych służb należało wspomaganie działań wojska oraz pełnienie funkcji pomocniczych (warty, ochrona transportów i zaopatrzenia), patrolowanie ulic, czuwanie przy umocnieniach, strzeżenie gmachów publicznych, więzień i zakładów przemysłowych.
Po upadku powstania, sprawy policji zostały podporządkowane rosyjskim naczelnikom wojennym, a polskie formacje zostały rozwiązane. Ponadto w Warszawie, w roku 1839 zwierzchnictwo nad policją odebrano prezydentowi miasta i powierzono je wiceprezydentowi, który otrzymał stanowisko oberpolicmajstra Warszawy226.
Ponownie polskie służby ochrony porządku publicznego powstały w okresie przygotowań do Powstania Styczniowego w roku 1861. Po krwawo stłumionych manifestacjach (w dniach 25 i 26 lutego 1861 r., na rozkaz policmajstra Trepowa), które odbywały się w Warszawie, po obchodach trzydziestej rocznicy Powstania Listopadowego, delegacja działaczy polskich wyjednała u namiestnika Gorczakowa zgodę na uroczysty pogrzeb ofiar. Namiestnik Gorczakow wyraził zgodę nawet na fakt, iż uroczystości te mogą się odbyć bez „asysty” wojska i policji oraz oddał bezpieczeństwo miasta w ręce delegacji. W tej sytuacji postanowiono utworzyć straż bezpieczeństwa, a jej organizację powierzono doktorowi Chałubińskiemu. Po uroczystościach pogrzebowych delegacja działała dalej, a w dniu 6 marca 1861 r., namiestnik Goryczkow wyraził zgodę na wznowienie działalności straży. Powołano pięcioosobową Dyrekcję Straży na czele, której stanął Józef Kwiatkowski. W straży służyło około dwóch tysięcy osób. Była to formacja nie uzbrojona i nie umundurowana – nie mieli prawa nosić jakichkolwiek odznak – otrzymali tylko legitymacje z nazwiskiem i numerem. W dniu 4 kwietnia 1861 r. straż jednak zlikwidowano, a ochronę porządku publicznego przejęły wzmocnione oddziały policji227.
W okresie Powstania Styczniowego, w dniu 8 czerwca 1863 r.228, Rząd Narodowy wydał dekret nakazujący władzy lokalnej, burmistrzom i wójtom formowanie straży bezpieczeństwa, które to miały zapewnić porządek oraz wspierać informacją oddziały powstańcze. Podlegały one władzom cywilnym, lokalnym, jak również wojskowym z uwagi na czas wojny. Na podstawie ustawy Rządu Narodowego o organizacji miasta stołecznego Warszawy z dnia 26 czerwca 1863 r.229, przeprowadzono reorganizację ustroju miasta oraz utworzono Policję Narodową i określono szczegółową instrukcję dla niej. Pierwszym komendantem policji został Jan Kuryłowicz. Do zadań policji należał przede wszystkim wywiad i kontrwywiad na rzecz powstańczych władz. Ponadto na terenie Warszawy utworzony był oddział żandarmerii, który następnie decyzją Rządu Narodowego z dnia 13 sierpnia 1863 r.230, przekształcono w Straż Narodową, której zadaniem była ochrona powstańczego rządu. Należy przy tym zauważyć, iż władze powstańcze działały w konspiracji. Pomimo tego Rząd zorganizował własną pocztę, służbę dyplomatyczną, policję i intendenturę oraz zorganizował struktury terenowe. Trybunały powstańcze karały szpiegów i zdrajców – w strukturze Straży powołano specjalny oddział, tzw. „sztyletników”, w celu wykonywania wyroków. Powstało sprawnie działające państwo podziemne, jednakże działania wojskowe miały zasadniczo charakter partyzancki w walce z regularnymi oddziałami wojska i policji rosyjskiej. Przykładowo siły rosyjskiej policji, stacjonujące w Warszawie wzrosły w roku 1863 do trzech tysięcy (jeden policjant przypadał na sześćdziesięciu mieszkańców Warszawy)231.
Po upadku Powstania Styczniowego represje, polityka rusyfikacyjna oraz działania zmierzające do likwidacji odrębności ustrojowej Królestwa Polskiego znacznie przybrały na sile. Podobna sytuacja miała miejsce w pozostałych zaborach, gdzie władzę policyjną i uprawnienia scentralizowano, ażeby zminimalizować wpływy polskie na wszystkie przejawy życia społeczeństwa.
komentarze
Copyright © 2008-2010 EPrace oraz autorzy prac.