Straże miejskie
Do bezpośredniego zapewnienia bezpieczeństwa oraz utrzymania porządku publicznego w mieście magistrat zatrudniał, jak już wcześniej wspomniano159, specjalne służby, które ogólnie można nazwać strażami. Straże były formacjami umundurowanymi, przy czym wzór i barwa munduru zależały od właściwego magistratu (najczęściej w barwie herbu miejskiego, bądź z naszytym herbem lub symbolem miasta)160. Funkcjonariusze tych służb podobnie jak inni urzędnicy miejscy przed przystąpieniem do służby składali przysięgę161 oraz przysługiwała im wzmożona ochrona prawna w związku z wykonywaną funkcją162.
Na uzbrojeniu straży znajdowały się początkowo pałki, cepy bojowe, miecze, włócznie, halabardy, łuki, kusze, hełmy, tarcze, pancerze, półpancerze, a w późniejszym okresie, również różnego rodzaju broń palna163. Broń i wyposażenie strażnicy pobierali do codziennej służby ze zbrojowni miejskiej, zlokalizowanej najczęściej w ratuszu lub z arsenałów miejskich164.
Generalnie straże można podzielić na milicję miejską oraz straż miejską.
Milicje miejskie były to w zasadzie oddziały, których zadaniem była ochrona urządzeń i instytucji miejskich, tłumienie tumultów, ochrona murów i miasta przed wrogiem zewnętrznym, tj. w sferze szeroko pojętego bezpieczeństwa publicznego. Ponadto były one zobligowane do udzielania pomocy innym służbom przy ich czynnościach. Milicje miejskie miały charakter paramilitarny. Często też dla ich określenia używano nazwy żołnierze miejscy, piechota miejska, albo armia miejska. Ich organizacja i struktura miała też typowo wojskowy charakter165. Przykładowo milicja miejska Poznania składała się z prostych żołnierzy, kilku podoficerów, kaprali i oficerów oraz kapitana (dowódcy wyznaczonego spośród mieszczan)166. Bezpośrednim przełożonym dowódcy milicji miejskiej był z reguły hutman, jednak przykładowo w Toruniu, w XVII w. na jej czele stał wiceprezydent167.
Straże miejskie realizowały obowiązki związane przede wszystkim z utrzymaniem codziennego ładu i porządku publicznego w obrębie miasta, tj. wykonywały funkcje typowo policyjne. Jednakże zdarzały się przypadki wykonywania czynności służbowych poza murami miejskimi, przykładowo pilnowanie łąk i pastwisk miejskich, grobli, konwojowanie więźniów. Ponadto do ich zadań należało patrolowanie miasta i zapewnienie spokoju, pilnowanie ratusza i zgromadzonych tam przedmiotów, kontrola przestrzegania przepisów porządkowych, kontrola przeciwpożarowa miasta, zatrzymywanie osób zakłócających porządek oraz przestępców i włóczęgów w celu doprowadzenia ich na ratusz, pilnowanie więźniów i więzienia. Niekiedy strażnicy miejscy byli odpowiedzialni za zamykanie bram i furt miejskich (w przypadkach, gdy miasto nie zatrudniało specjalnych dozorców). Strażnicy byli zobowiązani do udziału i asysty w różnych czynnościach innych organów, urzędników i funkcjonariuszy, w tym także w przesłuchaniach podejrzanych i egzekucjach. Zdarzały się również sytuacje, szczególnie w mniejszych miastach (gdzie nie zatrudniano na stałe kata), że wykonywali niektóre kary, przykładowo chłostę, wypędzenie z miasta. Ponadto należy zauważyć, że struktura straży miejskich była nieco bardziej skomplikowana niż milicji miejskiej. Zasadniczo dzieliły się one na straże dzienne oraz nocne – stróże nocni. Do grupy straży miejskich zaliczali się również ceklarze, którzy stanowili przyboczną straż burmistrza i byli „(...) głównym symbolem władzy p. burmistrza i zawsze byli gotowi na jego rozkazy. Mieli oni zawsze postępować za nim z mieczami, by w ten sposób wzbudzać wśród pospólstwa uszanowanie dla władzy burmistrza i powagi senatu. (...) Pachołkowie mają nosić mundury jednakowe i jednej barwy. W razie posiedzenia na ratuszu, mają tam być na pogotowiu, czekać na rozkazy pp. Rajców (…)”168, których bezpośrednim dowódcą był ceklmistrz169. W zależności od liczebności danej straży, na jej czele stał dziesiętnik (decurio, vigiles pedites)170 lub rotmistrz (rothmagister, praepraefectus vigilium)171, który podlegał bezpośrednio hutmanowi172. W literaturze spotyka się cały szereg określeń straży i strażników, używanych (często zamiennie) w różnych miastach na określenie formacji i ich funkcjonariuszy, zarówno oficjalnych, jak i nazw potocznych: ceklarze, cepacy, circulatores, custodes, custos, cuzarze, czeladź miejska, drążnicy, pobudkowie, sagittarii, strażnicy miejscy, stróże nocni, strzelcy, śledzie, vigiles, vigiles nocturni.
Szczególna sytuacja powstawała w mieście, w którym przebywał król, gdyż wówczas działalność lokalnych instytucji ochrony porządku publicznego dublowana była przez marszałka wielkiego koronnego (lub zastępującego go marszałka nadwornego) dysponującego strażą marszałkowską. Straż marszałkowska składała się z jednej chorągwi piechoty w sile stu pięćdziesięciu ludzi, ubranych w stroje węgierskie i stąd potocznie nazywano ich „węgrzy marszałkowscy”. Głównym zadaniem straży marszałkowskiej była ochrona osoby króla oraz ochrona porządku publicznego w mieście, w którym przebywał. Pełnili oni służbę przez całą dobę, chwytając przestępców oraz zakłócających porządek publiczny, wspomagając tym samym działania służb municypalnych. Ponadto do ich obowiązków należało pilnowanie więźniów oraz więzienia marszałkowskiego, warta przy izbie poselskiej, zabezpieczanie egzekucji wykonywanych na podstawie dekretu marszałkowskiego, a nawet stanowili pierwowzór policji drogowej, czuwając nad przestrzeganiem przepisów dotyczących ruchu drogowego, wydawanych przez marszałka. Z czasem chorągiew marszałkowska stała się niejako państwowym organem ochrony porządku publicznego w stolicy, tracąc za czasów panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego swą dotychczasową rolę, polegającą na pilnowaniu osoby monarchy173.
Zawodowe służby bezpieczeństwa i porządku publicznego, jak już wcześniej wspominano174, były wspomagane przez mieszczan. Przykładowo w Pabianicach powierzano pełnienie obowiązków sług miejskich, na czas jednego roku, młodym ludziom zamierzającym zawrzeć związek małżeński175. Ponadto w okresach szczególnego zagrożenia magistraty zwiększały liczebność straży oraz milicji miejskiej. Przykładowo w Krakowie, w czasie zarazy, w 1613 r., postanowiono do dziesięciu dotychczasowych strażników dodać czternastu, aby po dwunastu stróżować w nocy i w dzień; w 1622 r. uchwalono, aby utrzymywać podczas zarazy na koszt publiczny trzydziestu hajduków – piętnastu z nich miało pełnić służbę w dzień, piętnastu zaś w nocy i ze swymi strzelbami oraz bombardami obchodzić ulice miasta176. W sytuacjach nadzwyczajnych, istniała możliwość powołania dodatkowych sił spośród części mieszczan, tworząc straż obywatelską albo wszystkich mieszczan na zasadzie pospolitego ruszenia. Z czasem system obrony miast oparty na cechach rzemieślniczych, został zastąpiony organizacją ponadcechową, związaną z miejscem zamieszkania. Większe miasta dzielono na kwartały, w ramach, których organizowano obronę. Przykładem takiej organizacji obrony jest wzmiankowany system obrony Krakowa z XVI w.177 Innym przykładem jest Toruń, który w XVII w. był podzielony na siedem kwartałów miejskich oraz pięć przedmiejskich, które wystawiały po jednej chorągwi zbrojnych. Każdą chorągwią dowodził kapitan, który miał do pomocy porucznika i chorążego. Całością tych sił (dwanaście chorągwi) dowodził pułkownik, mający do pomocy podpułkownika i majora. Byli to zawodowi oficerowie, zatrudniani przez magistrat. Pułkownik zaś podlegał dowództwu wiceprezydenta, któremu powierzono nadzór nad bezpieczeństwem i obroną miasta178.
Niezwykle istotną rolę w organizacji obrony miast odegrały również Bractwa Strzeleckie – Bractwa Kurkowe, będące od chwili powstania swoistym centrum wyszkolenia strzeleckiego – już w 1286 r. książę Bolko zalecał mieszczanom świdnickim strzelanie z łuku do ptaka na żerdzi, jako zabawę i ćwiczenie179. W bractwach tych prowadzona była nauka posługiwania się bronią strzelecką od łuku, poprzez kuszę i następnie różnego rodzaju broń palną. Ewoluowała ona wraz z rozwojem techniki wojskowej, aż po artylerię. Miało to o tyle istotne znaczenie, że mieszczanie wyszkoleni w bractwach strzeleckich obsługiwali artylerię miejską180.
komentarze
przypis 159? nie rozumiem tego jest tam strasznie dużo dzieł i autorów, co to oznacza?
skomentowano: 2013-01-15 23:15:33 przez: Marian
Copyright © 2008-2010 EPrace oraz autorzy prac.