Miasta lokowane na prawie niemieckim
Kolejny etap ewolucji struktur bezpieczeństwa publicznego oraz rozwoju Polski związany jest z działaniami mającymi na celu zjednoczenie ziem polskich. Początek tego okresu jest ściśle związany z rozwinięciem gospodarki towarowo-pieniężnej oraz podjętymi próbami wzmocnienia gospodarczego i ekonomicznego poszczególnych dzielnic22, m. in. poprzez lokowanie miast na prawie niemieckim: lubeckim lub magdeburskim oraz tzw. prawie średzkim lub chełmińskim (modyfikacjami prawa magdeburskiego dostosowanymi do lokalnych potrzeb i warunków)23.
W wyniku reformy „organów administracji rządowej” (wprowadzenie urzędu starosty – wielkorządcy, reforma sądownictwa, próby kodyfikacji prawa)24 oraz prowadzonej kolonizacji na prawie niemieckim i związanych z nią zwolnień immunitetowych, następowało stopniowe wypieranie działającego dotąd systemu administrowania terytorialnego, opartego na grodach i kasztelaniach25.
Lokowane wówczas miasta były zasadniczo nowymi organizmami wobec dawnych grodów i podgrodzi, zarówno od strony urbanistycznej, jak również prawnej. Istotą przywileju lokacyjnego było wprowadzenie do organizacji miasta nowych wzorów ustrojowych, instytucji i rozwiązań oraz udzielenie immunitetów26. Dokument lokacyjny zawierał klauzule o nadaniu prawa, bądź przeniesieniu (w przypadku już istniejących miast) z prawa polskiego (zwyczajowego) na niemieckie, zwolnienie mieszczan od prawa książęcego i jurysdykcji urzędników książęcych oraz przyznanie wójtowi (sołtysowi w przypadku lokowania miasta na prawie lubeckim lub chełmińskim) prawa sądzenia27. W przypadku lokowania miast prywatnych, niezbędna była również zgoda lub zatwierdzenie lokacji przez władcę28. Immunitet, przyznawany miastom aktem lokacyjnym, tworzył z nich w zasadzie odrębny obszar sądowy i administracyjny, posiadający własne instytucje, na których spoczywał m. in. obowiązek zapewnienia bezpieczeństwa i porządku29. Praktycznie od tego momentu możemy mówić o powstawaniu municypalnych służb ochrony bezpieczeństwa i porządku publicznego.
Miasta musiały zajmować się kompleksowo stanem bezpieczeństwa na swoim obszarze administracyjnym, tj. zarówno bezpieczeństwem zewnętrznym jak i wewnętrznym: porządkiem publicznym, ochroną przeciwpożarową, sprawami sanitarnymi oraz czystością i porządkiem30. W tej sytuacji miasta polskie, wzorem niemieckich, wydających od początku XIII wieku własne przepisy porządkowe, z czasem same zaczęły wydawać wilkierze normujące m. in. sprawy bezpieczeństwa i porządku publicznego na swoim terenie31.
Początkowo bardzo silną pozycję miał dziedziczny wójt, który jako przedstawiciel – „lennik”, właściciela miasta skupiał całość władzy w mieście (w przypadku miast lokowanych na prawie lubeckim oraz chełmińskim sołtys, posiadał ograniczoną władzę, gdyż dzielił ją od początku z radą miejską, natomiast wójt był pierwotnie urzędnikiem Zakonu Krzyżackiego32) i na którym spoczywał m. in. obowiązek zapewnienia bezpieczeństwa oraz spokoju i poszanowania prawa33. W późniejszym okresie, w większych miastach występowała również funkcja, sołtysa, podwójciego lub landwójta, tj. jego zastępcy, który również wykonywał funkcje sądowe oraz policyjne34. Zarówno wójt, jak i jego zastępca odpowiedzialni byli m. in. za porządek, bezpieczeństwo przeciwpożarowe, chwytanie i karanie złodziei, strzeżenie więzień, murów i bram miasta itp.
Z czasem upowszechniło się, zwłaszcza w dużych miastach królewskich, nadawanie prawa do sądzenia wszystkich rodzajów przestępstw oraz stosowania pełnego katalogu kar – tzw. prawo miecza (ius gladi)35. Standardem było wyłączenie spod jurysdykcji miast najcięższych przestępstw oraz ograniczenie stosowania kar, a szczególnie kary śmierci36. Istotnym aspektem wpływającym na stan bezpieczeństwa było również umożliwienie miastom ścigania i karania wszelkich przestępców niezależnie od stanu, nawet poza terenem przez nie administrowanym37. Przykładowo Kalisz prawo miecza otrzymał od Przemysława II w ponowieniu przywileju lokacyjnego z dnia 11 czerwca 1282 r.38, a Poznań, Gniezno i Pyzdry dopiero przywilejem Władysława Łokietka z dnia 7 marca 1298 r.39, którym nadał również mieszkańcom miast: Poznania, Gniezna, Pyzdr i Kalisza prawo ścigania i karania przestępców niezależnie od ich stanu oraz w takim zakresie, w jakim przysługiwał jemu, deklarując jednocześnie pomoc i ochronę tym miastom przed zemstą przestępców40. Przywilej ten następnie potwierdził i transumował Władysław IV Waza dnia 7 maja 1638 r.41 Natomiast Kraków oraz Lwów otrzymały podobne uprawnienia dopiero w roku 1444 przywilejem Władysława III Warneńczyka42. W przypadku Krakowa uprawnienia te obowiązywały na terenie całego państwa, ale jedynie podczas nieobecności króla w Polsce, zaś Lwów otrzymał je na stałe, jednakże tylko na terenie Rusi43.
Kolejnym krokiem było umożliwienie tworzenia tzw. wikariatu karnego, tj. przedstawicielstw w miastach – rzeczników – prolokutorów (prolocutores), celem ścigania i karania przestępców44. Z zezwoleniem na realizację tej formy współpracy miast, władcy deklarowali współpracę i pomoc ze strony własnej administracji oraz udzielanie ochrony miastom przy tych działaniach, jednocześnie wymagając współdziałania z władzami państwowymi45. Przykładem jest tu przywilej Władysława Łokietka z dnia 6 września 1299 r.46, który upoważniał Kalisz, Gniezno i Pyzdry do tworzenia takich przedstawicielstw oraz rozciągał obowiązywanie proskrypcji47 ogłoszonej w którymkolwiek z miast członkowskich na teren całego kraju. Ponadto przywilejem tym stwarzał także możliwość rozszerzenia tych działań na inne miasta48. Działania te określił J. Wyrozumski jako „przedłużenie ramienia książęcego”49. Niektóre miasta podejmowały wręcz współpracę w tym zakresie, zawiązując konfederacje w celu ścigania i karania sprawców przestępstw oraz osób proskrybowanych, oparte na zasadzie wzajemnych porozumień, zawieranych najczęściej pod patronatem władcy50. Przykładami takich konfederacji są np. układ pomiędzy Poznaniem, Kaliszem, Gnieznem i Pyzdrami, zawarty za zgodą i wolą Komornika Królestwa Polskiego Fryderyka – namiestnika Wacława II, z dnia 27 listopada 1302 r.51, konfederacja Głogowa, Żagania, Kożuchowa, Ścinawy, Szprotawy, Wschowy, Lubina i Góry z dnia 29 lipca 1310 r.52, porozumienie pomiędzy Kaliszem a Wrocławiem, dotyczące wzajemnego wydawania złoczyńców, zatwierdzone przywilejem króla Kazimierza Wielkiego z dnia 17 lipca 1349 r.53, czy też przymierze pomiędzy Poznaniem, Kaliszem i Pyzdrami zawarte dnia 13 lipca 1350 r.54 Konfederacje miast w okresie rozbicia dzielnicowego oraz w okresie umacniania władzy królewskiej, dawały możliwość zapewnienia przynajmniej względnego ładu i porządku publicznego, co władcy niewątpliwie dostrzegli i wykorzystali. Przyznane uprawnienia nie miały na celu tworzenia wspólnych, czy też centralnych służb ochrony bezpieczeństwa publicznego, a raczej walkę z przestępczością pospolitą poprzez ściganie rozbójników, gwałcicieli, morderców i podpalaczy, tzw. łotrones55, pochodzących zarówno z pospolitego ludu jak również rycerzy – rabusiów (tzw. raubritterów)56 oraz poprzez rozszerzenie działania proskrypcji na tereny innych miast – proskrybowanego w jednym mieście, pozostałe miasta były zobowiązane uważać za banitę57. Jednocześnie z uprawnieniami władca nakładał również obowiązki na skonfederowane miasta. Przykładowo w przywileju z roku 1299, na skonfederowane miasta (zarówno te wymienione w przywileju, jak również te, które do konfederacji miałyby w przyszłości przystąpić) nałożono obowiązek ścigania przestępców w każdym przypadku krzyku, pod groźbą zastosowania sankcji wobec miast, które tego obowiązku nie wypełnią58. W przywileju z roku 1302 nałożono na skonfederowane miasta obowiązek ścigania przestępcy, ukrywającego się w mieście lub jego pobliżu, nawet wówczas, gdy teren ten nie podlegał jurysdykcji tegoż miasta59. Miasta podejmowały również dalej idącą współpracę, przykładowo 16 sierpnia 1346 r. utworzono Związek Sześciu Miast Górnołużyckich (Budziszyn, Zgorzelec, Kamieniec Łużycki, Lubań, Lubiniec, Żytawa)60, a 29 września 1346 r. Związek Miast Księstwa Świdnicko – Jaworskiego (Jelenia Góra, Bolesławiec, Jawor, Lwówek Śląski, Świerzawa, Chojnów, Wleń, Złotoryja), zwany też Związkiem Obronnym Miast Śląskich61. Związki te powstały w celu zabezpieczenia i ochrony wspólnych interesów miast oraz udzielania sobie wzajemnie pomocy. Miasta członkowskie tych związków były m. in. zobowiązane do wystawienia, proporcjonalnej do liczby mieszkańców, wspólnej siły zbrojnej, której głównym zadaniem była ochrona szlaków handlowych62. W następnych latach miasta śląskie tworzyły jeszcze wiele różnych związków i konfederacji o charakterze wojskowo – obronnym, jak również typowo skierowanych na ochronę bezpieczeństwa publicznego. Przykładowo w roku 1435 został zawarty związek: Bolesławca, Jawora, Jeleniej Góry, Lwówka, Strzegomia i Świdnicy, mający na celu współpracę w ściganiu przestępców63. Również na Pomorzu, w latach 1615 – 1623, działała obronna konfederacja Gdańska, Torunia i Elbląga64.
Niestety charakter ówczesnych związków i konfederacji, tworzonych przez polskie miasta był stosunkowo krótkotrwały i epizodyczny65. Związki te, nie rozwinęły się w jakąkolwiek trwałą organizację militarną, obronną, czy też polityczną. Nie stworzyły też żadnej siły o znaczeniu ogólnokrajowym, a ich oddziaływanie miało jedynie typowo lokalny charakter66. Dopiero w kilka wieków później, 24 listopada 1789 r., z inicjatywy magistratu Starej Warszawy pod przewodnictwem prezydenta Jana Dekerta, polskie miasta podjęły udaną próbę skonfederowania się. Uchwalono „Akt zjednoczenia miast”, który w dniu 27 listopada 1789 r. podpisało dwustu dziewięćdziesięciu czterech delegatów, ze stu czterdziestu jeden miast królewskich (koronnych i litewskich), mający na celu opracowanie memoriału dotyczącego poprawy oraz uregulowania statusu prawnego miast i mieszczaństwa – inicjatywy tej nie poparł Kraków oraz kilka miast małopolskich. Memoriał ten przekazany władzom, doczekał się częściowej realizacji w postaci szeregu ustaw67, a w szczególności: uchwalonej w dniu 18 kwietnia 1791 r. „Miasta nasze królewskie wolne w państwach Rzeczypospolitej”68 (ogłoszonej w dniu 21 kwietnia 1791 r., która została uznana za część składową Ustawy Rządowej – Konstytucji 3 Maja69) oraz uchwalonych później ustaw: „Urządzenie wewnętrzne miast wolnych Rzeczypospolitej w Koronie i Wielkim Księstwie Litewskim”70 i „Urządzenie sądów miejskich i asesorii”71.
komentarze
Copyright © 2008-2010 EPrace oraz autorzy prac.