Organy, urzędnicy i funkcjonariusze municypalni zajmujący się ochroną porządku
Dokładniejsze określenie funkcji poszczególnych organów, urzędników, czy też funkcjonariuszy samorządów miejskich, niekiedy licznych i pełniących różne funkcje, miało miejsce w wielkich miastach. Praktycznie o podziale zadań i obowiązków pomiędzy poszczególnych urzędników i funkcjonariuszy możemy mówić dopiero od chwili przejęcia władzy przez rady miejskie. Często różni urzędnicy wykonywali podobne zadania oraz wzajemnie się uzupełniali. Również nie wszystkie stanowiska występowały w poszczególnych miastach. Często różne funkcje były łączone – szczególnie w mniejszych miastach.
W mieście naczelną władzę sprawował burmistrz wraz z radnymi103, którzy tworzyli zwierzchnią magistraturę miasta: „Przy nich udział władzy rządzącej, stróża praw i swobód miejskich, porządek, bezpieczeństwo publiczne”104. Do obowiązków rady miejskiej, zwanej też urzędem radzieckim, należało m. in. strzec praw i przywilejów miejskich, rozsądzać spory, sprawować nadzór nad kupcami, handlarzami i rzemieślnikami, nadzorować miary i wagi, kontrolować przestrzeganie prawa, a szczególnie wilkierzy, uchwał i zarządzeń miejskich oraz karać tych, którzy wykraczali przeciw wszelkiego rodzaju przepisom, rozsądzać spory, strzec porządku publicznego, bezpieczeństwa przeciwpożarowego oraz bezpieczeństwa zewnętrznego miasta. Do ich zadań należało również stać na straży moralności mieszczan i przeciwdziałać grom hazardowym: „(...) gry szkodliwych i nieuczciwych, jako kart, kostek i innych, które by się nie godziły, zabraniać i wykorzeniać”105 oraz sprawować nadzór i działalność socjalną: „rozterków w mieściech nie dopuszczać, sierot i wdów uciśnienia w sprawiedliwości bronić”106. Ponadto w zakresie bezpieczeństwa rada miejska była zobowiązana do napraw i nadzoru nad stanem murów miejskich oraz była odpowiedzialna za uzbrojenie i wyposażenie miasta107.
Połączone instytucje burmistrza i rajców (wykonujące władzę administracyjną i cywilno – sądową) oraz wójta (wykonującego władzę policyjną i kryminalno – sądową) tworzyły magistrat108. Swoje obowiązki w zakresie administracji oraz bezpieczeństwa i porządku publicznego magistrat wykonywał poprzez wybieranych lub zatrudnianych urzędników i funkcjonariuszy109.
Najwyższym urzędnikiem municypalnym był burmistrz – od drugiej połowy XVII w., w dużych miastach nazywany prezydentem110, wybierany z grona rajców, przewodniczył radzie i reprezentował ją na zewnątrz oraz mógł wydawać zarządzenia w sprawach porządkowych. W miarę ewolucji samorządu miejskiego, różny był sposób wyboru burmistrza oraz długość kadencji. Do jego głównych zadań należało przewodniczenie radzie i reprezentowanie jej na zewnątrz oraz był wykonawcą jej uchwał. W zakresie bezpieczeństwa i porządku publicznego burmistrz był zobowiązany do utrzymania bezpieczeństwa przeciwpożarowego, a także bezpieczeństwa publicznego oraz porządku w mieście. Ponadto sprawował funkcje sądownicze: jednoosobowo oraz jako przewodniczący rady i sądu radzieckiego111. Zastępcą prezydenta był wiceprezydent (jego status ugruntował się w drugiej połowie XVIII w.), do którego kompetencji należała władza policyjna wraz ze zwierzchnością nad miejskimi służbami bezpieczeństwa112.
Wójt dziedziczny, jak wcześniej wspomniano113, sprawował początkowo całość władzy w mieście, natomiast po przejęciu władzy przez radę miejską, utracił większość swoich kompetencji na rzecz rady. Wójtowi pozostawiono nieliczne kompetencje policyjne oraz funkcje sądownicze, tj. jako przewodniczącego ławy oraz w niektórych sprawach jako sędziego mającego kompetencje sądzić jednoosobowo114 – stąd nazywano go również wójtem sądowym. Wójt również należał do grupy urzędników wybieranych przez radę miejską115. Kadencja wójta trwała jeden rok. Zastępcy wójta wypełniali obowiązki, podczas jego nieobecności i byli wyznaczani najczęściej spośród ławników, według pozycji na liście ławników116. W niektórych miastach funkcja podwójciego lub landwójta (przy czym należy odróżnić landwójta jako urzędnika książęcego, funkcjonującego w okresie rozbicia dzielnicowego117) występowała jako samodzielne stanowisko118. Przykładowo w Poznaniu mianem landwójta określano przewodniczącego ławy w niektórych przedmieściach oraz wsiach znajdujących się pod jurysdykcją miejską119, podobne funkcje we Lwowie sprawowali podwójci120. W Krakowie natomiast podwójci sprawowali głównie funkcje sądownicze w drobnych sprawach, których wartość nie przekraczała 10 grzywien, między ubogimi, rozpatrywane bezzwłocznie i niepodlegające apelacji121. Landwójtowie oprócz funkcji administracyjnych i sądowniczych zobowiązani byli również do czuwania nad bezpieczeństwem i porządkiem. Zastępcy wójta, podwójci oraz landwójtowie należeli również do grupy urzędników wybieralnych.
Na przedmieściach miast występowali również starsi uliczni, którzy sprawowali zarówno funkcje administracyjne, jak i policyjne oraz sądownicze w drobnych sprawach karnych. W zakresie bezpieczeństwa byli zobowiązani ustanawiać straż nocną, dbać o porządek i bezpieczeństwo publiczne, ze szczególnym uwzględnieniem bezpieczeństwa przeciwpożarowego. Przykładowo w Poznaniu, na przedmieściu Łacina, rada miejska wybierała czterech starszych ulicznych spośród ośmiu kandydatów wskazanych przez pospólstwo, tzw. ulicznych122.
Kwaternicy (w Krakowie przykładowo zwani też capitanei, a od XVI w. rotmistrzami lub hetmanami kwartału) pierwotnie mianowani w ramach organizacji obrony miast (w dużych miastach podzielonych na kwartały), w celu sprawniejszego kierowania i dowodzenia. Byli przełożonymi dziesiętników pospolitego ruszenia mieszczan. Wyznaczała ich rada miejska, a bezpośrednio podlegali hutmanowi lub burmistrzowi. Swoje funkcje pełnili bezpłatnie. Z czasem zaczęto obarczać ich innymi obowiązkami: kontrolą uzbrojenia, stanu murów, baszt, wież oraz budynków i ich zabezpieczenia przeciwpożarowego. W niektórych miastach tworzono tzw. urzędy kwaterne, a do pomocy kwaternikom przydzielano pachołków kwaternych. Zaczęto również powierzać im funkcje typowo policyjne, sprawdzali, kto z powierzonego kwartału został przyjęty do prawa miejskiego, jakie są źródła i wysokość dochodów mieszkańców oraz dbali o porządek na ulicach. Ponadto przykładowo toruńscy kwaternicy, na początku XVI w., wykonywali czynności policyjne w sprawach nieletnich – wyszukiwali opiekunów osieroconym nieletnim oraz sprawowali nadzór nad majątkiem nieletnich przed podziałem spadku. W niektórych miastach, wspomagali działania straży miejskich, a nawet pełnili funkcje straży123.
Instygator zasadniczo pełnił funkcję oskarżyciela publicznego oraz wykonywał policję sądową. Do jego zadań należało przeprowadzenie wstępnego śledztwa oraz pozwanie sprawcy zbrodni czy przestępstwa przed sąd. Ponadto z urzędu pozywał osoby zakłócające funkcjonowanie magistratu. Również do jego obowiązków należało informowanie władz o wszelkich naruszeniach przepisów oraz o niemoralnym prowadzeniu się mieszkańców. W niektórych miastach zakres obowiązków instygatora był jednak znacznie szerszy. Przykładowo do obowiązków instygatora rzeszowskiego należała kontrola wart, stanu mostów, dróg i obiektów komunalnych, kontrola miar i wag, czuwanie nad porządkiem i czystością w czasie targów oraz w jatkach rzeźniczych, ściągał także podatki dla pana miasta. Również do jego obowiązków należało ściganie i chwytanie złodziei oraz kobiet lekkich obyczajów. Ponadto był on zobowiązany do czuwania nad moralnością mieszkańców, ich bezpieczeństwem życia i mienia oraz nad bezpieczeństwem przeciwpożarowym. W Poznaniu, m. in. do obowiązków instygatora należało doglądanie aresztantów, a w drugiej połowie XVIII w., wspólnie z hutmanem, miał obowiązek kontroli i zatrzymywania osób symulujących kalectwo i starość124.
Syndyk, zwany też przedstawicielem miasta, był urzędnikiem, do którego zadań należało prowadzenie, obrona i reprezentowanie na zewnątrz wszystkich spraw miasta. Ponadto zajmował się egzekwowaniem podatków, zwłaszcza od opornych płatników – działając jako swego rodzaju policja podatkowa. W niektórych miastach syndykowi powierzano również inne funkcje. Przykładowo syndykowi warszawskiemu powierzono również funkcje policyjne, uzupełniając w ten sposób działalność straży marszałkowskiej, szczególnie wobec mieszkańców narodowości żydowskiej. U schyłku niepodległości Rzeczypospolitej, za pozwoleniem marszałka, rozszerzono jego kompetencje na sprawy kryminalne ludności nieżydowskiej. Do pomocy miał on specjalną służbę, złożoną z tzw. szkolników125, którzy wykorzystując w swojej pracy metody szpiegowskie, byli zaczątkiem tajnej policji126.
Lonarowie lub lonherowie to urzędnicy do zadań, których obok zarządu skarbem miasta i jego finansów należały: nadzór nad zaopatrzeniem arsenału miejskiego, opieka i nadzór nad stanem budynków komunalnych, murów i baszt miejskich, wałów obronnych, studzien, wodociągów, ulic, dróg, mostów, placów targowych i kramów oraz ogólny nadzór nad czystością i porządkiem w mieście127. Lonarowie wybierani byli zazwyczaj z grona rajców, przez radę miejską w pełnym składzie. Kadencja lonherów trwała jeden rok. Przykładowo w Krakowie rada pełna wybierała dwóch lonarów – po jednym ze składu starej i siedzącej rady128, w Lublinie natomiast powoływano jednego129. Najbardziej rozbudowany urząd lonarów występował we Lwowie od roku 1663 – składał się on z trzech kas (królewskiej, miejskiej oraz wodociągów i dróg), a każda z nich składała się z trzech lonherów (rajcy, ławnika i członka czterdziestu mężów)130.
W niektórych miastach nie powoływano lonarów, a ich funkcje pełnili szafarze (w Poznaniu nazywani również administratorami). Przykładowo w Kaliszu zarządzali majątkiem i skarbem miejskim, ściągali podatki i opłaty, sprawowali pieczę nad murami i mostami, ekspediowali wozy na wojnę, nadzorowali sprzedaż soli i wapna, wynajmowanie bud jarmarcznych oraz pilnowali gospodarki rolnej w miejskich folwarkach. W Poznaniu wykonywali podobne funkcje, dodatkowo sprawując funkcje sądownicze w sprawach cywilnych mieszkańców wsi i przedmieść podlegających jurysdykcji miejskiej. Ponadto szafarze wyznaczali lokalne władze tychże przedmieść i wsi oraz przyjmowali od nich przysięgi. Najczęściej władze miejskie wybierały szafarzy po jednym z trzech kolegiów: radzieckiego, ławniczego i pospólstwa131.
Wiertelnicy to urzędnicy miejscy, zajmujący się głównie działami i rozgraniczeniami nieruchomości (zarówno gruntów i budynków). Ponadto wykonywali tzw. policję budowlaną, kontrolując przestrzeganie przepisów budowlanych oraz wspomagali inne służby w ich działaniach132.
Tutnarowie – urząd występujący w Krakowie, do którego zadań należała policja targowa. Byli przełożonymi targowisk miejskich, zarządzali obrotem handlowym, kontrolowali przestrzeganie ustalonych cen i „taniości słusznej” oraz dbali, aby nie zabrakło żywności w mieście133.
Innym przykładem miejskiego urzędnika zajmującego się policją handlową był tłumacz. Występował on w miastach południowo – wschodniej Rzeczypospolitej. Do jego obowiązków należała kontrola przestrzegania przepisów handlowych, opieka i kontrola cudzoziemskich kupców oraz pobieranie od nich podatku za przywiezione towary. Jednakże do najważniejszych obowiązków tłumacza należał, według dzisiejszej terminologii, „kontrwywiad” prowadzony zarówno na rzecz miasta jak i państwa. Miał on obowiązek informować władze o zachowaniu oraz czynach obcych kupców przeciwko miastu oraz państwu. Ponadto był on zobowiązany pilnować, aby w przebraniu kupieckim nie przenikali do kraju szpiedzy. Do pomocy tłumacz posiadał również zaprzysiężonych, tzw. baryszników134.
W miastach pomorskich tworzone były, tzw. urzędy wetowe, składające się z panów wetowych. Wykonywali oni przede wszystkim policję targową i handlową – kontrolowali miary i wagi, ujawniali wszelkie przestępstwa, które popełniały osoby zajmujące się handlem oraz sprawowali sądownictwo w sprawach o przekroczenie miejskich przepisów regulujących handel. Ponadto sprawowali policję sanitarną i obyczajową. Przykładowo w Gdańsku mieli pilnować, aby w czasie karnawału nie tańczono niestosownych tańców. W Toruniu urząd ten składał się od 1623 r. z dziewięciu osób: jednego rajcy, po dwóch przedstawicieli ławy staromiejskiej i nowomiejskiej oraz czterech mieszczan – przedstawicieli III ordynku. Kadencja rajcy w urzędzie wetowym trwała rok, a pozostałych członków trzy lata. Do pomocy panom wetowym przydzielano, tzw. pachołków wetowych135.
Woźny sądowy (miejski), zwany też podwojskim, do którego najważniejszych zadań należało wykonywanie policji sądowej, zawiadamianie ławników i stron, asysta przy oględzinach, obdukcjach, rewizjach i egzekucjach, aresztowanie podejrzanego, zabezpieczenie rzeczy, publikowanie – ogłaszanie wyroków oraz wiadomości urzędowych. Często woźny występował jako zastępca strony lub nawet obrońca, a niekiedy jako oskarżyciel publiczny lub z ramienia powoda. Pełnił on również funkcję dzisiejszego komornika sądowego, dokonując zajęcia ruchomości oraz nieruchomości. Woźny sprawował też nadzór nad więzieniem miejskim. Charakterystycznym jest fakt, iż był on jedynym urzędnikiem, którego obowiązywał zakaz noszenia broni136.
Kat, czyli mistrz sprawiedliwości, zwany też egzekutorem świętej sprawiedliwości, odgrywał znaczącą rolę w średniowiecznym wymiarze sprawiedliwości. Do jego podstawowych zadań należało torturowanie osób podejrzanych o popełnienie przestępstwa oraz egzekucje wyroków karnych (kary cielesne, wyświecenie, kary śmierci). Obok tych funkcji kat zajmował się z urzędu nadzorem nierządu w mieście – nierzadko prowadząc dom publiczny. Był on również swego rodzaju organem kontroli oraz policji sanitarnej i weterynaryjnej. Wykonywał on czynności związane z wyłapywaniem bezpańskich zwierząt, oczyszczaniem miejsc publicznych z padliny i innych nieczystości, oczyszczaniem i wywożeniem wszelkich nieczystości z terenów nieruchomości. Ponadto zdarzały się miasta, w których kat zajmował się leczeniem ludzi i zwierząt, zwłaszcza złamań i zwichnięć – wykorzystując przy tym doskonałą znajomość anatomii. Kat osobiście wykonywał z reguły jedynie niektóre wyroki – ścięcie mieczem lub toporem, łamanie kołem czy spalenie na stosie. Wszelkie inne czynności, zarówno tortury, kary cielesne, inne rodzaje kary śmierci oraz czynności porządkowe, jako uznawane za hańbiące, były wykonywane przez jego pomocników: oprawców, hycli, butli, rakarzy, szargarzy, łupieży – kat nadzorował oraz kierował tymi czynnościami. Zarówno kat oraz jego pomocnicy byli zatrudniani na podstawie umowy. Wobec faktu, iż usługi tego typu były stosunkowo drogie, nie wszystkie miasta mogły zatrudnić kata, co powodowało, że czasami kilka miast zatrudniało jednego kata, a czasami miasta wynajmowały go, od siebie. Kat miejski wykonywał nie tylko wyroki sądów miejskich, ale również wyroki wszystkich sądów z wyjątkiem wojskowych. Kat zasadniczo podlegał hutmanowi, jednakże przykładowo w Poznaniu, przełożonym kata był wójt. Kat jako jedyny funkcjonariusz wymiaru sprawiedliwości oraz bezpieczeństwa publicznego był rzemieślnikiem – kaci mieli w Polsce swój cech i każdy z nich musiał terminować na kata137.
W związku z utrzymywaniem przez miasta własnego arsenału oraz rozwojem sztuki wojennej i broni – głównie artylerii, rajcy wybierali ze swego grona przedstawicieli (przykładowo w Krakowie trzech, tzw. Cajkwarterów), a od 1535 r. magistrat zatrudniał dodatkowo specjalnego urzędnika – przełożonego nad działami miejskimi (w Krakowie nazywano go Czajkwarterem lub Bombardius), do których obowiązków należał nadzór nad zbrojownią oraz właśnie artylerią miejską. Ponadto, magistrat krakowski zatrudniał puszkarzy (zwanych także Pixidarii) – w 1631 r. czterech, do których również należał nadzór i opieka nad działami miejskimi138. W Toruniu urząd puszkarza miejskiego, pełniącego funkcję dowódcy artylerii, ustanowiono w 1628 r.139
Ponadto zakresie bezpieczeństwa i spokoju publicznego, niezwykle istotną rolę odgrywał trębacz. Trębaczami bywali zazwyczaj strażnicy miejscy. Pełnili oni swe funkcje w wieżach miejskich, z których najczęściej, najważniejszą była wieża ratusza miejskiego. Oprócz dość istotnej roli, jaką było oznajmianie czasu, ich najważniejszym obowiązkiem było strzec miasta przed ogniem, różnego rodzaju zamieszkami, tumultami oraz przed atakiem zewnętrznym, poprzez wykrywanie wszelkiego rodzaju zagrożeń i alarmowanie właściwych władz oraz mieszkańców w określony sposób. Przykładowo w Krakowie, w wymienionych już przepisach „Plebiscitum de securitate publica” z roku 1574, określono, że: „(...) tręmbacz mieiskiei (s) na ganku na wiezy u rathusza Crakowskiego w thrąbę miedzianą na znak thrwogi piosznkę staradawną zwyklą, liedwa nie kazdemu w Polsczie znaiomą »Bogą rodzicze« zathrąby, {iednak ią thamze bęndzie tręmbicz powinien na czterech rogach wieże, na kaszdym rogu po trzy wiersze} (...)”140.
Miasta zatrudniały ponadto, cały szereg funkcjonariuszy i urzędników oraz służb pomocniczych. Należeli do nich: pisarze, odźwierni, klucznicy – stróże bram i furt miejskich, stróż ratuszny, schrotmistrz (tj. nadzorca masztalu miejskiego), pan wodny (zwany też rurmistrzem, czyli osoba odpowiedzialna za budowę i utrzymanie wodociągów miejskich), dozorcy wag (zwani też ważnikami141), dozorcy Bernngardy (tj. straży pożarnej), zegarmistrz, cieśla miejski i inni słudzy oraz czeladź ratuszna, a także wspomniani wyżej strażnicy miejscy142.
Dowództwo nad wszystkimi organami oraz służbami ochrony bezpieczeństwa i porządku publicznego w miastach pełnili zasadniczo burmistrzowie, a w późniejszym okresie prezydenci lub wiceprezydenci. W zależności od przyjętych rozwiązań oraz potrzeb i zasobności budżetu miasta, bądź wykonywali te funkcje osobiście, bądź poruczali wykonywanie tej funkcji. W niektórych miastach funkcję dowódcy straży pełnili mieszczanie – co noc inny, a w niektórych zatrudniano specjalnego urzędnika143.
W miastach, które organizowały liczniejsze straże i służby, magistrat zatrudniał specjalnego urzędnika – kapitana (Praefectus Nocturnorum Vigilium144; Praetorii Consularis Capitaneus, Praefectus Praetorii145; Capitaneus Praetorii146), którego nazywano hetmanem lub hutmanem147 (w literaturze spotyka się również określenia hetman / hutman ratuszny lub nocny), w Bieczu w drugiej połowie XVI w. zwierzchnika straży miejskiej nazywano Decurio148. Hutman był przełożonym całej służby miejskiej, w tym także kata. Był on organem wykonawczym burmistrza i rady w zakresie bezpieczeństwa i porządku publicznego. Do jego zadań oprócz sprawowania dowództwa nad strażami należało dbanie o bezpieczeństwo miasta zarówno w dzień jak i w nocy, sprawowanie policji targowej, kontrola miar i wag oraz przestrzegania przepisów sanitarnych i porządkowych – dbałość o czystość i porządek w mieście oraz „(...) żeby w niedzielę i inne święta uroczyste żadnych sprzedaży nie było (...)”149, obowiązek opieki nad obiektami publicznymi, a szczególnie nad ratuszem – gdzie zresztą miał swoją siedzibę, nadzór nad więzieniem miejskim. Hutman sprawował również funkcje sądownicze w drobnych sprawach karnych, np. w Krakowie sprawował sąd doraźny w sprawach o wartości około kopy, o krzywdy słowne (łajanie, zelżenie) – zwłaszcza w sporach pomiędzy gminem. Często powierzano hutmanowi klucze do bram miejskich i najczęściej wówczas do jego kompetencji należała decyzja o wpuszczaniu osób do miasta lub ich wypuszczaniu, po zamknięciu bram. Był on również zobowiązany wieczorem, po zapadnięciu zmroku, obchodzić bramy miejskie i ulice sprawdzając, czy wszędzie panuje spokój, nie ma rozruchów i czy przypadkiem, gdzieś nie występuje zagrożenie pożarowe. Hutman oprócz normalnego wynagrodzenia, otrzymywał również tzw. „barwę”, tj. umundurowanie lub środki na nie150.
Zastępcą hutmana, podczas jego nieobecności na ratuszu, był cirkelmagister (magister circulatorum), bezpośredni przełożony służby ratusznej151. Szczegółowe obowiązki hutmana określane były w statuach miejskich. Przykładowo dla Kalisza statut ustanawiający urząd hutmana oraz jego obowiązki wydano w roku 1597152, dla krakowskiego hutmana obowiązki zostały spisane w roku 1598153.
W niektórych miastach magistrat nie zatrudniał dowódcy straży miejskiej – głównie na południowo–wschodnich terenach Polski (Lwów, Lublin, Warszawa). Wówczas burmistrz sprawował bezpośredni nadzór nad strażami, a w nocy zastępował go specjalnie powoływany urzędnik zwany burmistrzem nocnym (Proconsul Nocturnus154). Jego głównym zadaniem był nadzór nad bezpieczeństwem i porządkiem publicznym w porze nocnej. Ponadto sprawował on nadzór nad stróżami i strażą nocną oraz więzieniem miejskim. Burmistrzowi nocnemu powierzano również klucze od bram miasta, on również odpowiadał za zamykanie oraz otwieranie bram i furt miejskich – przykładowo we Lwowie po zamknięciu bram nikogo nie mógł wpuszczać czy wypuszczać bez zgody burmistrza155.
Wszyscy urzędnicy, funkcjonariusze i słudzy miejscy przed objęciem funkcji byli zobowiązani do złożenia przysięgi. „Inne władze i urzędy miejskie, (...) winni byli uległość i posłuszeństwo rajcom, i na takowe przysięgę wykonywali”156. W rocie przysięgi zobowiązywali się być posłuszni i wierni władzom miejskim, jednakowo i sprawiedliwie traktować wszystkich mieszkańców i gości, przestrzegać prawa, rzetelnie wykonywać powierzone obowiązki, zachować trzeźwość, dbać o dobro miasta oraz zachowywać powierzone im tajemnice157.
Urzędnicy i funkcjonariusze miejscy, podlegali zasadniczo wzmożonej ochronie prawnej. Za wszelkiego rodzaju wystąpienia przeciwko czci, zdrowiu i życiu miejskich urzędników, groziły surowe – często zaostrzone, kary158.
komentarze
Copyright © 2008-2010 EPrace oraz autorzy prac.