Obóz polityczny przejmujący władzę w roku 1944, na ziemiach wyzwolonych spod okupacji hitlerowskiej, na podstawie Manifestu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego296 pierwotnie przewidywał utworzenie Milicji Obywatelskiej, jako organu utrzymania porządku i bezpieczeństwa. Milicja ta miała być tworzona przez Rady Narodowe oraz miała im bezpośrednio podlegać. Koncepcja ta jednoznacznie, wskazywała na zdecentralizowany charakter tego organu utrzymania porządku bezpieczeństwa. Jednakże odstąpiono od tej koncepcji wycofując Dziennik Ustaw nr 2, który pod poz. 7 zawierał dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 27 lipca 1944 r. o powstaniu Milicji Obywatelskiej (zatwierdzony przez Krajową Radę Narodową)297. Natomiast zgodnie z założeniami rozwiązano Policję Państwową – dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 15 sierpnia 1944 r.298 o rozwiązaniu policji państwowej (tzw. granatowej policji).
Istnienie Milicji Obywatelskiej usankcjonowano dopiero dekretem Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 7 października 1944 r.299 o Milicji Obywatelskiej, podporządkowując ją Resortowi Bezpieczeństwa Publicznego, a następnie Ministerstwu Bezpieczeństwa Publicznego. Zmieniając tym samym jej charakter na organ zcentralizowany oraz hierarchicznie podporządkowany300.
Na terenach wyzwolonych tworzone początkowo spontaniczne różnego rodzaju komitety, straże i służby porządkowe oraz posterunki Milicji Obywatelskiej często rekrutowały się z szeregów Armii Krajowej, Państwowego Korpusu Bezpieczeństwa, Straży Samorządowych, czy też byłych policjantów Policji Państwowej. Na Ziemiach Odzyskanych zdarzały się przypadki powstawania oddziałów milicji tworzonych przez Niemców, a nawet jak w powiecie bytomskim z członków niemieckiej organizacji Freies Deutschland (Wolne Niemcy) – często za aprobatą lokalnych komendantów wojennych (Armii Czerwonej)301. Spowodowało to konieczność ich zastąpienia „elementem politycznie poprawnym”.
W związku ze szczególną sytuacją jaka kształtowała się na zachodnich i północnych terenach Polski, tzw. Ziemiach Odzyskanych, zdecydowano się na tworzenie Straży Obywatelskich, tj. samorządowych organów ochrony bezpieczeństwa i porządku, których celem było wspomaganie działań Milicji Obywatelskiej302. Powoływanie Straży Obywatelskich umożliwiono dekretem z dnia 1 marca 1946 r.303 o Straży Obywatelskiej na obszarze Ziem Odzyskanych, a szczegóły ich funkcjonowania precyzowało rozporządzenie Ministra Ziem Odzyskanych z dnia 4 maja 1946 r.304 wydane w porozumieniu z Ministrem Bezpieczeństwa Publicznego w sprawie organizacji, sposobu pełnienia służby, zakresu i sposobu przeszkolenia Straży Obywatelskiej oraz przepisów dyscyplinarnych. Uprawnienie do tworzenia Straży oraz określenia ich liczebności przysługiwało w gminach wiejskich i miastach niewydzielonych, starostom powiatowym w porozumieniu z właściwymi komendantami powiatowymi Milicji Obywatelskiej, na wniosek zarządu gminnego lub miejskiego. Kandydatów do służby w Straży Obywatelskiej przedstawiał zarząd gminny lub miejski, spośród pełnoletnich mężczyzn, o nieskazitelnej opinii, zamieszkałych na terenie gminy. Starosta powiatowy po zasięgnięciu opinii komendanta Milicji Obywatelskiej wyznaczał spośród przedstawionych kandydatów osoby powołane do służby w Straży Obywatelskiej. Służba w Straży Obywatelskiej była obowiązkowa i bezpłatna, a czas jej pełnienia nie mógł przekraczać szesnastu godzin tygodniowo. Od pełnienia służby w Straży Obywatelskiej zwolnieni byli: posłowie do Krajowej Rady Narodowej, pracownicy państwowi, samorządowi oraz wojskowi w służbie czynnej, duchowni i zakonnicy uznanego prawnie wyznania, funkcjonariusze wszelkich straży ochronnych, których statuty były zatwierdzone przez właściwe władze bezpieczeństwa publicznego oraz mężczyźni, którzy ukończyli 60 lat życia. Straż pełniła służbę tylko na terenie gminy, w której obrębie powołani do służby mieli miejsce zamieszkania. Członkowie Straży Obywatelskiej w czasie pełnienia służby na lewym ramieniu nosili biało-czerwoną opaskę z naszytymi na białym tle, czerwonymi literami S.O. (Straż Obywatelska) oraz pieczęcią urzędową właściwego zarządu gminnego lub miejskiego. Zgodnie z § 3 wymienionego rozporządzenia Straż Obywatelska pełniła służbę na podstawie instrukcji i zarządzeń wydawanych przez organy Milicji Obywatelskiej. Ponadto Straż Obywatelska podlegała bezpośrednio właściwemu miejscowo komendantowi Milicji Obywatelskiej. Komendantem Straży Obywatelskiej zostawał właściwy miejscowo przełożony gminy, który te czynności mógł w porozumieniu z komendantem Milicji Obywatelskiej zlecić innej osobie. W czasie pełnienia służby członkom Straży Obywatelskiej przysługiwała ochrona prawna, taka jaka służyła funkcjonariuszom Milicji Obywatelskiej. Członkowie Straży Obywatelskiej w czasie pełnienia służby mieli prawo legitymowania i zatrzymywania osób podejrzanych, przy czym osoby zatrzymane winny być natychmiast doprowadzane do najbliższego posterunku Milicji Obywatelskiej. Straże Obywatelskie były zasadniczo formacją uzbrojoną i ich członkom w czasie pełnienia służby służyło prawo używania broni palnej. Straż Obywatelską miał prawo rozwiązać starosta powiatowy w porozumieniu z komendantem powiatowym Milicji Obywatelskiej z własnej inicjatywy albo na wniosek zarządu gminnego lub miejskiego. Kres możliwości tworzenia Straży Obywatelskich położyła ustawa z dnia 13 czerwca 1967 r.305 o Ochotniczej Rezerwie Milicji Obywatelskiej, która z dniem 19 czerwca 1967 r. uchylała dekret z dnia 1 marca 1946 r. o Straży Obywatelskiej na obszarze Ziem Odzyskanych (art. 24).
Copyright © 2008-2010 EPrace oraz autorzy prac.